मराठी भाषा‌ दिन : भाषा आणि संस्कृतीचा गौरव - डॉ. सुभाष राठोड

मराठी भाषा‌ दिन : भाषा आणि संस्कृतीचा गौरव

                 ● प्रा. डॉ. सुभाष राठोड, पुणे (रयत सेवक)

   दरवर्षी २७ फेब्रुवारी रोजी महाराष्ट्राचे ज्येष्ठ कवी विष्णू वामन शिरवाडकर उर्फ कुसुमाग्रज यांच्या जन्मदिवशी साजरा करण्यात येतो. मराठी साहित्याचा मानदंड कुसुमाग्रज यांनी मराठी भाषेला सन्मान मिळवून देण्यासाठी आयुष्यभर प्रयत्न केले. कुसुमाग्रज महाराष्ट्राचे लाडके साहित्यकार, ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेते, थोर लेखक, नाटककार म्हणून ओळखले जातात. १९८७ साली त्यांना त्यांच्या एकूण साहित्य सेवेसाठी ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाला. भाषा मरता देशही मरतो, संस्कृतीचा मग दिवा विझे, असे कवी कुसुमाग्रज उर्फ विष्णू वामन शिरवाडकर यांनी लिहून ठेवले आहे. "माझी मराठी, मायबोली, सदैव तुझीच पूजा करी" असे म्हटले जाते. मराठी भाषा ही केवळ भाषेचा प्रकार नाही तर ती एक संस्कृती, एक वारसा आहे. मराठी भाषा गौरव दिन हा आपल्या समृद्ध भाषेचा आणि साहित्यिक परंपरेचा गौरव करण्याचा दिवस आहे. हा दिवस आपल्याला मराठी भाषेचे महत्त्व जाणून घेण्यास आणि ती जपण्यासाठी प्रेरणा देतो. मराठी भाषा गौरव दिनी, विविध कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते, जसे की कविता वाचन, भाषणे, आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम इत्यादी.

   पहिला मराठी भाषा गौरव दिन २७ फेब्रुवारी २०१३ रोजी साजरा केला गेला. २०१२ मध्ये, महाराष्ट्र सरकारने ज्येष्ठ मराठी कवी विष्णू वामन शिरवाडकर (कुसुमाग्रज) यांच्या जन्मदिनी २७ फेब्रुवारी रोजी "मराठी भाषा गौरव दिन" साजरा करण्याचा निर्णय घेतला. कुसुमाग्रज यांनी मराठी साहित्यात मोलाची भर घातली आणि मराठी भाषेला ज्ञानभाषा बनवण्यासाठी अथक प्रयत्न केले. त्यांनी कविता, नाटक, कादंबरी, लघुकथा, बालसाहित्य, समीक्षा अशा विविध प्रकारच्या साहित्य क्षेत्रात आपले योगदान दिले. त्यांच्या साहित्यातून मानवतावाद, सामाजिक भान आणि जीवनातील मूल्ये यांना महत्त्व दिले गेले आहे. विष्णू वामन शिरवाडकर उर्फ कुसुमाग्रज हे मराठी साहित्यातील एक अग्रगण्य साहित्यिक होते. त्यांनी कविता, नाटक, कादंबरी, लघुकथा, निबंध अशा विविध साहित्य प्रकारांमध्ये आपले योगदान दिले. मराठी साहित्य क्षेत्रात त्यांनी अनेक मौलिक आणि अविस्मरणीय कलाकृती निर्माण केल्या. त्यांच्या साहित्यातून त्यांनी मानवी जीवनाचे विविध पैलूंचे चित्रण केले.

   मराठी भाषेचा उगम इ.स. पूर्व 9 व्या शतकात संस्कृत भाषेपासून झाला. प्राचीन मराठीला "अभंग" म्हणून ओळखले जात होते. 13 व्या शतकात, संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम, आणि नामदेव यांसारख्या संतांनी मराठी भाषेचा वापर करून भक्ती परंपरेची सुरुवात केली. 17 व्या शतकात, छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मराठी भाषेला राजभाषा म्हणून स्वीकारले. त्यानंतर, मराठी भाषेचा विकास आणि प्रसार झाला. मराठी भाषा ही एक लवचिक भाषा आहे. मराठी भाषेच्या अनेक बोलीभाषा सुद्धा प्रचलित आहेत, तरीही ती एकात्मता दर्शवते. मराठी भाषेत समृद्ध साहित्य परंपरा आहे. मराठी भाषा ही एक गोड आणि सुरेल भाषा आहे. मराठी भाषेची लिपी देवनागरी आहे.

    मराठी भाषेने समाज सुधारणा आणि सामाजिक न्यायासाठी लढा दिला आहे. मराठी भाषेने शिक्षण आणि ज्ञानाचा प्रसार केला आहे. मराठी भाषेने कला आणि संस्कृतीला समृद्ध केले आहे.

आज मराठी भाषा जगभरात 80 दशलक्षाहून अधिक लोकांद्वारे बोलली जाते. मराठी भाषा ही भारतातील 22 अधिकृत भाषांपैकी एक आहे.. मराठी भाषेचे भविष्य उज्ज्वल आहे. मराठी भाषा जगभरात अधिकाधिक लोकप्रिय होत आहे. मराठी भाषेचा वापर शिक्षण, व्यवसाय आणि मनोरंजन यांसारख्या क्षेत्रात वाढत आहे.

मराठी भाषेने एक ज्ञानभाषा म्हणूनही आपले स्थान निर्माण केले आहे. मराठी भाषेचा विकास आणि टिकून राहण्यासाठी नवीन पिढीला मराठी भाषेचा अभिमान बाळगणे आणि तिचा वापर करणे आवश्यक आहे. हे प्रत्येक मराठी भाषिकांचे व शासनाचे परम् कर्तव्य आहे.

◆ मराठी भाषेचा उदय व विकास :

    मराठी भाषेचा उदय आणि विकास हा अनेक टप्प्यातून झालेला आहे. मराठी भाषेचा उगम संस्कृत भाषेतील प्राकृत आणि महाराष्ट्री अपभ्रंश या भाषांमधून झाला आहे. आद्य मराठी (इ.स. ९०० ते १३००)

या काळात मराठी भाषेचे स्वतंत्र अस्तित्व दिसून येऊ लागते. या काळातील काही प्रमुख साहित्यिक रचना म्हणजे, ज्ञानेश्वरांची 'भावार्थदीपिका', मुकुंदराजाची 'विवेकसिंधु', आणि नामदेवांचे 'अभंग'. मध्ययुगीन मराठी (इ.स. १३०० ते १८००): या काळात मराठी भाषेचा मोठा विकास झाला. या काळातील प्रमुख साहित्यिक रचना म्हणजे, तुकारामांचे 'अभंग', एकनाथांचे 'ओवी', आणि संतांच्या 'आरत्या'. व इतर ललित साहित्य.‌ आधुनिक मराठी (इ.स. १८०० ते आजपर्यंत): या काळात मराठी भाषेत अनेक बदल घडून आले. छापखान्याच्या आगमनामुळे मराठी भाषेचा प्रसार मोठ्या प्रमाणात झाला.

        मराठी भाषेचा शब्दसंग्रह आणि व्याकरण संस्कृत भाषेने मोठ्या प्रमाणात प्रभावित केले आहे.

प्राकृत आणि अपभ्रंश: मराठी भाषेचा उगम प्राकृत आणि अपभ्रंश या भाषांमधून झाला आहे.

इतर भाषा: मराठी भाषेवर हिंदी, फारसी, अरबी, आणि इंग्रजी या भाषांचाही प्रभाव पडला आहे. आज मराठी भाषा भारतातील २२ अधिकृत भाषांपैकी एक आहे. जवळपास ८.३ कोटी लोक मराठी भाषा बोलतात. मराठी भाषा महाराष्ट्राची अधिकृत भाषा आहे. मराठी भाषा ही एक समृद्ध आणि गतिमान भाषा आहे. मराठी भाषेची स्वरव्यवस्था आणि व्यंजनाव्यवस्था समृद्ध आहे. मराठी भाषेतील साहित्यिक परंपरा समृद्ध आणि विविधतापूर्ण आहे.

◆ मराठी भाषेतील प्रमुख शिलालेख :

मराठी भाषेचा विकास समजण्यासाठी शिलालेख महत्त्वपूर्ण पुरावे देतात. काही प्रमुख शिलालेख खालीलप्रमाणे आहेत. मराठी भाषेतील आद्य शिलालेख कोणता हे निश्चितपणे सांगणं कठीण आहे कारण अनेक शिलालेखांच्या संदर्भात भाषाशास्त्रज्ञांच्या मध्ये मतभिन्नता दिसून येते. तरीही, काही प्रमुख शिलालेख आणि त्यांची वैशिष्ट्ये खाली दिली आहेत :

 ● १. अक्षीचा शिलालेख (इ. स. १०१२) :

           हा रायगड जिल्ह्यातील अक्षी गावात सापडला आहे. हा शिलालेख मराठी भाषेतील सर्वात जुना शिलालेख मानला जातो. यात शिलाहार राजा केसीदेवराय यांच्या प्रधानाने देवीच्या बोडणासाठी नऊ कुवली धान्य दान केल्याचा उल्लेख आहे. आक्षी येथील हा शिलालेख हा प्राचीन भारतातील पहिला ज्ञात शिलालेख असल्याचा दुजोरा इतिहास संशोधकांनी दिला आहे. या शिलालेखावर देवनागरी लिपीत नऊ ओळी कोरण्यात आल्या आहेत. या लिपीवर संस्कृत भाषेचा प्रभाव असल्याचे पाहायला मिळते. पश्चिमसमुद्रपती श्री कोकण चक्रवर्ती केसीदेवराय यांच्या महाप्रधान भरजु सेणुई याने हा शिलालेख कोरून घेतला आहे. महालक्ष्मी देवीच्या बोडणासाठी दर शुक्रवारी नऊ कुवली धान्य देण्याचा उल्लेख इथे करण्यात आला आहे.

 २. श्रवणबेळगोळ येथील गोमटेश्वराचा शिलालेख (इ.स. ९८३ ) :

    हा शिलालेख कर्नाटकातील श्रवणबेळगोळ येथे सापडला आहे. यात चालुक्य राजा बिज्जळ यांच्या कारकिर्दीतील माहिती आहे. यात मराठी भाषेचा वापर संस्कृत भाषेच्या बरोबरीने दिसून येतो. यात मराठीसारख्या ओळी दिसून येतात. श्रवणबेळगोळाजवळील विंध्यगिरी पर्वतावर बाहुबली गोमटेश्वराची ५७ फूट उंचीची मूर्ती अखंड पाषाणातून कोरली आहे. बाहुबली गोम्मटेश्वर जैनांचे पहिले तीर्थंकर ऋषभदेव, अर्थात आदिनाथ यांचा दुसरा पुत्र होता. गंग राजघराण्यातील चावुंडराया या मंत्र्याने इ.स. ९७८ ते इ.स. ९९३ या कालखंडात ही मूर्ती घडवून घेतली. ही मूर्ती अखंड पाषाणातून कोरलेल्या मूर्तींपैकी जगातील सर्वात उंच मूर्ती आहे असे मानले जाते [ संदर्भ हवा ]. हे स्थळ युनेस्कोने जागतिक वारसा म्हणून घोषित केले आहे. या मूर्तीचे अंदाजे वजन ४०० ते ६०० टन आहे. या शिलालेखात ‘श्री चावुण्डराये करवियले, गंग राजे सुत्ताले करवियले’ असा मजकूर असून. हाच मराठीतील आद्य शिलालेखांपैकी एक असून तो इ. स. ९८३ मध्ये कोरविला असावा, असे बहुतेक तज्ज्ञ मानतात.

३. कोल्हापूरचा शिलालेख (इ. स. ११८७) :

     हा शिलालेख कोल्हापूरमधील महालक्ष्मी मंदिरात सापडला आहे. यात चालुक्य राजा भोज यांच्या कारकिर्दीतील माहिती आहे. यात मराठी भाषेचा वापर अधिक प्रमाणात दिसून येतो.

४. चौर्‍यांयशीची शिळा : ज्ञानेश्वरीच्या पूर्वी सतरा वर्षं, म्हणजे शके ११९५ मध्ये (सन १२७३) कोरलेला पंढरपूरच्या श्रीविठ्ठलाच्या मंदिरातील शिलालेख आहे. यालाच लोक चौर्‍यांयशीची शिळा म्हणतात. या शिळेस पाठ लावली म्हणजे मनुष्य चौर्‍यांयशी योनींतून मुक्त होतो, अशी समजूत आहे.

    पंढरपूरच्या शिलालेखाच्या पूर्वीचा शके ११६१मधला (सन १२३९) नेवाशाचा शिलालेख होय. हा ज्ञानेश्वरीपेक्षा ५१ वर्षं जुना आहे. ज्ञानेश्वर महाराजांनी ज्या खांबाला टेकून बसून ज्ञानेश्वरी सांगितली, त्या खांबाजवळ कणैरेश्वराचं जुनाट हेमाडपंती देऊळ होतं. त्या देवळाच्या एका दगडावरील हा लेख आहे. त्याची भाषा संस्कृत व मराठी अशी मिश्र असून त्यात सीळू पंडित वृत्तिकाराला अठरा निवर्तने जमीन दिल्याचा उल्लेख आहे.

   सासवडजवळील शिलालेख : रामदेव यादवांच्या राजवटीतला शके १२०७ म्हणजे ज्ञानेश्वरीच्या पाच वर्षं पूर्वीचा सासवडजवळ पूर गावात एक शिलालेख आहे. यात अकरा ओळी आहेत, पण त्या पूर्णपणे वाचता येत नाहीत.

५. वाघोलीचा शिलालेख (इ.स. १२०९) :

      हा शिलालेख सातारा जिल्ह्यातील वाघोली गावात सापडला आहे. यात यादव राजा सिंघण यांच्या कारकिर्दीतील माहिती आहे. यात मराठी भाषेचा अधिक विकसित स्वरूप दिसून येतो.

६. पन्हाळाचा शिलालेख (इ.स. १२७८) :

    हा शिलालेख कोल्हापूर जिल्ह्यातील पन्हाळा किल्ल्यावर सापडला आहे. यात यादव राजा रामदेव यांच्या कारकिर्दीतील माहिती आहे. यात मराठी भाषेचा व्याकरणिक स्वरूप अधिक सुस्पष्ट दिसून येतो.

७. उनकेश्र्वराचा शिलालेख, ८. पाटणचा शिलालेख ९. परळचा शिलालेख १०. तुळजापूर तालुक्यातील सांवरगावचा शिलालेख. ११. वाईचा शिलालेख (इ.स. १३००): हा शिलालेख सातारा जिल्ह्यातील वाई शहरात सापडला आहे. यात यादव राजा सिंघण यांच्या कारकिर्दीतील माहिती आहे. यात मराठी भाषेचा अधिक प्रौढ स्वरूप दिसून येतो.‌ १२. पन्हाळाचा शिलालेख (इ.स. १३५०) : हा शिलालेख कोल्हापूर जिल्ह्यातील पन्हाळा किल्ल्यावर सापडला आहे. यात बहमनी राजा अलाउद्दीन बहमणशाह यांच्या कारकिर्दीतील माहिती आहे. यात मराठी भाषेचा स्वतंत्र भाषा म्हणून वापर दिसून येतो. या शिलालेखांव्यतिरिक्त अनेक शिलालेख महाराष्ट्र आणि कर्नाटक या राज्यांमध्ये सापडले आहेत. हे शिलालेख मराठी भाषेच्या विकासाचा आणि तिच्या स्वतंत्र भाषेच्या रूपात उदयाचा अभ्यास करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आहेत. मराठी भाषेच्या विकासाच्या दृष्टीने हे शिलालेख महत्त्वाचे आहेत.

 ◆ मराठी भाषेच्या प्रमुख बोलीभाषा :

● १. कोकणी : ही बोली महाराष्ट्राच्या पश्चिम किनार्‍यावर बोलली जाते. या बोलीवर कन्नड आणि मल्याळम भाषेचा प्रभाव आहे. कोकणी बोलीभाषेत अनेक उप-बोलीभाषा आहेत जसे की कुडाळी, मालवणी, वगैरे.

● २. मराठवाडी : ही बोली मराठवाडा विभागात बोलली जाते. या बोलीवर हिंदी आणि उर्दू भाषेचा प्रभाव आहे. मराठवाडी बोलीभाषेत अनेक उप-बोलीभाषा आहेत जसे की औरंगाबादी, नांदेडी, वगैरे.

● ३. वऱ्हाडी : ही बोली विदर्भातील वर्धा आणि अमरावती जिल्ह्यात बोलली जाते. या बोलीवर हिंदी आणि छत्तीसगढी भाषेचा प्रभाव आहे. वऱ्हाडी बोलीभाषेत अनेक उप-बोलीभाषा आहेत जसे की वर्धापुरी, अमरावती, वगैरे.

● ४. खानदेशी : ही बोली उत्तर महाराष्ट्रातील खानदेश विभागात बोइलली जाते. या बोलीवर गुजराती आणि हिंदी भाषेचा प्रभाव आहे. खानदेशी बोलीभाषेत अनेक उप-बोलीभाषा आहेत जसे की नाशिकी, धुळे, वगैरे.

● ५. दख्खनी : ही बोली दक्षिण महाराष्ट्रात बोलली जाते. या बोलीवर उर्दू आणि हिंदी भाषेचा प्रभाव आहे.

दख्खनी बोलीभाषेत अनेक उप-बोलीभाषा आहेत जसे की सोलापुरी, पुण्यातील दख्खनी, वगैरे. या व्यतिरिक्त, महाराष्ट्रात अनेक इतरही बोलीभाषा बोलल्या जातात जसे की : बंजारा बोलीभाषा, आदिवासी बोलीभाषा : गोंडी, हलबी, कोरकू, वगैरे. मुस्लिम बोलीभाषा : देहलवी, उर्दू, वगैरे. इतर : पंजाबी, मारवाडी, गुजराती, वगैरे. महाराष्ट्रातील बोलीभाषा भाषेच्या समृद्धी आणि विविधतेचे प्रतीक आहेत.

● मराठी भाषेसाठी योगदान देणाऱ्या काही प्रमुख मराठी संस्था :

मराठी भाषा विभागाच्या अंतर्गत संस्था : ( मराठी भाषा विभाग नवीन प्रशासन भवन, ८ वा मजला, मादाम कामा मार्ग, हुतात्मा राजगुरु चौक, मंत्रालय, मुंबई-४०००३२) भाषा संचालनालय, महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ, महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, राज्य मराठी विकास संस्था, इत्यादी शासकीय संस्था कार्यरत आहेत. विविध समित्या – अभिजात भाषा समिती : मराठी भाषा विभाग, भाषा सल्लागार समिती, इत्यादी तसेच इतर काही निमशासकीय, स्वयंसेवी संस्थांची माहिती :

● १. राज्य मराठी विकास संस्था, मुंबई : (स्थापना: १ मे १९९२) ही संस्था मराठी भाषेच्या विकासासाठी आणि प्रचारासाठी कार्यरत आहे. संस्था विविध कार्यक्रम आयोजित करते जसे की मराठी भाषा शिबिरे, मराठी भाषेतील पुस्तकांचे प्रदर्शन आणि मराठी भाषेतील पुरस्कार. उद्देश : मराठी भाषेचा विकास आणि प्रसार. कार्यक्षेत्र: शिक्षण, प्रशासन, साहित्य, कला, संगणक, इंटरनेट इ. प्रमुख उपक्रम. मराठी भाषेतील पुस्तके आणि इतर साहित्य प्रकाशित करणे. मराठी भाषेतील संगणक सॉफ्टवेअर विकसित करणे. मराठी भाषेच्या वापरासाठी प्रोत्साहन देणे

● २. मराठी भाषा भवन मुंबई : हे भवन मराठी भाषेच्या अभ्यासासाठी आणि संशोधनासाठी समर्पित आहे. भवनात मराठी भाषेतील पुस्तकांचे मोठे संग्रहालय आहे तसेच मराठी भाषेतील विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात.

● ३. मराठी भाषा विद्यापीठ : महाराष्ट्र शासनामार्फत मराठी भाषा विद्यापीठ रिद्धपूर, अमरावती येथे स्थापन झाले आहे. हे विद्यापीठ 2023 मध्ये स्थापन झाले आणि 2024 मध्ये जून महिन्यापासून कार्यरत होण्याची अपेक्षा आहे. हे विद्यापीठ मराठी भाषा आणि साहित्य यांच्या अभ्यासासाठी आणि अध्यापनासाठी समर्पित असेल. या विद्यापीठामार्फत मराठी भाषेतील विविध पदवी आणि पदव्युत्तर पदवी अभ्यासक्रम सुरू करण्यात येणार आहेत.

● ४. महाराष्ट्र साहित्य आणि संस्कृती मंडळ : (स्थापना : १९६०) साहित्यिक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन करणे.‌ मराठी भाषेतील पुस्तकांचे प्रकाशन, लेखकांना पुरस्कार आणि आर्थिक मदत, ग्रंथालये आणि वाचनालये यांना मदत.इत्यादी.

● ५. महाराष्ट्र साहित्य परिषद, पुणे : (स्थापना: २७ मे १९०६) मराठी भाषा आणि साहित्याचा प्रचार आणि विकास करणे.‌ मराठी साहित्य संमेलनांचे आयोजन, मराठी भाषेतील पुस्तके प्रकाशित करणे, साहित्यिक कार्यशाळा आणि शिबिरे आयोजित करणे.‌ मराठी भाषेतील संशोधनाला प्रोत्साहन देणे. महाराष्ट्र साहित्य परिषद ही मराठी भाषेतील सर्वात जुन्या आणि प्रतिष्ठित संस्थांपैकी एक आहे. या संस्थेने मराठी भाषेच्या विकासासाठी मोठे योगदान दिले आहे. परिषदेद्वारे आयोजित साहित्य संमेलने मराठी साहित्यिकांसाठी एक महत्त्वाचा व्यासपीठ आहेत. परिषदेने प्रकाशित केलेली पुस्तके मराठी साहित्याचा मौल्यवान ठेवा आहेत. महाराष्ट्र साहित्य परिषदेची पुण्यात एक भव्य इमारत आहे. या इमारतीमध्ये एक ग्रंथालय, एक सभागृह आणि एक कलादालन आहे. परिषदेद्वारे दरवर्षी अनेक साहित्यिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात.‌ मराठी भाषेची आवड असणाऱ्या सर्वांसाठी महाराष्ट्र साहित्य परिषद ही एक उत्तम संस्था आहे.

● ६. मराठवाडा साहित्य परिषद : (स्थापना: १९७०) मराठवाडा विभागातील साहित्य आणि संस्कृतीचे संवर्धन

मराठी भाषेतील पुस्तकांचे प्रकाशन, लेखकांना पुरस्कार आणि आर्थिक मदत, ग्रंथालये आणि वाचनालये यांना मदत इत्यादी. या व्यतिरिक्त, महाराष्ट्र विद्यापीठ, पुणे विद्यापीठ आणि मुंबई विद्यापीठ यांसारख्या विद्यापीठे मराठी भाषेच्या अभ्यास आणि संशोधनासाठी महत्त्वपूर्ण योगदान देतात. या संस्था मराठी भाषेच्या विकासासाठी आणि प्रचारासाठी विविध कार्यक्रम राबवतात. यात पुस्तके प्रकाशने, पुरस्कार वितरण, कार्यशाळा आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम, आणि संशोधन यांचा समावेश आहे. या संस्थांच्या प्रयत्नांमुळे मराठी भाषा समृद्ध आणि गतिमान होण्यासाठी खूप मोठे योगदान लाभत आहे.

◆ भारतीय ज्ञानपीठ, नवी दिल्ली : भारतीय ज्ञानपीठाची स्थापना श्री साहू शांती प्रसाद जैन यांनी 1961 मध्ये केली होती.‌ भारतीय साहित्य क्षेत्रात अतुलनीय योगदान देणाऱ्या लेखकांना ज्ञानपीठ पुरस्काराने सन्मानित करणारी ही सांस्कृतिक संस्था आहे. भारतीय ज्ञानपीठ साहित्यिक पुस्तके प्रकाशित करते आणि मूर्तिदेवी पुरस्कार नावाचा आणखी एक पुरस्कार प्रदान करते. ज्ञानपीठाची स्थापना श्री साहू शांती प्रसाद जैन यांनी त्यांच्या पत्नी श्रीमती रमा जैन यांच्यासह केली होती. ज्ञानपीठ पुरस्कार भारतीय ज्ञानपीठ या संस्थेच्या वतीने दिला जातो. ही संस्था साहित्याच्या क्षेत्रात केलेल्या उत्कृष्ट योगदानासाठी दरवर्षी हा पुरस्कार प्रदान करते. ज्ञानपीठ पुरस्कार हा भारतातील सर्वोच्च साहित्यिक पुरस्कार मानला जातो. हा पुरस्कार दरवर्षी आधुनिक भारतीय भाषांतील एका सर्वोत्कृष्ट, मौलिक आणि सर्जनशील ग्रंथासाठी दिला जातो.

◆ साहित्य अकादमी, दिल्ली‌ : ही अकादमी भारतातील सर्व प्रमुख भाषांतील साहित्याच्या विकासासाठी कार्यरत आहे. अकादमी मराठी भाषेतील साहित्यिकांना पुरस्कार देते आणि मराठी भाषेतील पुस्तके प्रकाशित करते. राष्ट्रीय पुस्तक संस्था : कोलकाता ही संस्था भारतातील सर्व प्रमुख भाषांतील पुस्तकांच्या प्रकाशन आणि वितरणासाठी कार्यरत आहे. संस्था मराठी भाषेतील पुस्तके प्रकाशित करते आणि मराठी भाषेतील पुस्तकांचे प्रदर्शन आयोजित करते.

दरवर्षी अखिल भारतीय मराठी महामंडळामार्फत अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे आयोजन करण्यात येते. हे अखिल भारतीय मराठी महामंडळ १९३६ साली स्थापन झाले आणि तेव्हापासून ते दरवर्षी अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन आयोजित करत आहे. या महामंडळाची स्थापना मराठी भाषेचा विकास आणि प्रसार करण्यासाठी झाली. साहित्य संमेलन हे मराठी साहित्य आणि संस्कृती साजरी करण्याचा एक महत्त्वाचा कार्यक्रम आहे. साहित्य संमेलनाचे आयोजन दरवर्षी वेगवेगळ्या शहरात केले जाते आणि त्यासाठी स्थानिक संस्थांना सहकार्य केले जाते. या व्यतिरिक्त, मराठी भाषेसाठी योगदान देणाऱ्या अनेक इतर शासकीय आणि खाजगी संस्था आहेत.

◆ संदर्भ :

https://en.wikipedia.org/wiki/Marathi_dialects

https://www.britannica.com/topic/Marathi-language

https:www.google.com