आजच्या शिक्षणातील नवी आव्हाने - प्रा. डॉ. सुभाष राठोड

 ५ सप्टेंबर - शिक्षक दिन विशेष...

आजच्या शिक्षणातील नवी आव्हाने - प्रा. डॉ. सुभाष राठोड, पुणे

   आपल्या भारतात दरवर्षी ५ सप्टेंबरला 'शिक्षक दिन' साजरा केला जातो. यामागे एक महत्त्वपूर्ण इतिहास आहे. भारतात हा शिक्षक दिन भारतरत्न डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांच्या जन्मदिवसाच्या निमित्ताने साजरा केला जातो. डॉ. राधाकृष्णन हे एक महान शिक्षक, तत्त्वज्ञ, आणि भारताचे दुसरे राष्ट्रपती होते. त्यांनी शिक्षणाच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आणि त्यांच्या विद्यार्थ्यांसाठी ते प्रेरणास्त्रोत होते. १९६२ मध्ये, डॉ. राधाकृष्णन राष्ट्रपती झाले. त्यावेळी त्यांच्या काही विद्यार्थ्यांनी आणि मित्रांनी त्यांचा जन्मदिवस साजरा करण्याची विनंती केली. त्यावर त्यांनी उत्तर दिले की, “माझा जन्मदिवस वेगळ्या पद्धतीने साजरा करण्याऐवजी तो ‘शिक्षक दिन’ म्हणून साजरा केला गेला तर मला आनंद होईल.” त्यांच्या या विनंतीला मान देऊन ५ सप्टेंबर हा दिवस शिक्षक दिन म्हणून साजरा करण्याचा निर्णय घेतला गेला.

   आपल्या संस्कृतीत आई-वडिलांनंतर दुसरं महत्त्वाचं स्थान जर कोणाचं असेल ते गुरूचे अर्थात शिक्षकांचे. आई जशी मुलांवर संस्कार करते, तसे शिक्षक हे मुलांना घडवण्याचे, त्यांना सक्षम करण्याचे काम करीत असतात. आपल्या जीवनाला दिशा देण्यात आणि आपली जडणघडण करण्यात शिक्षकांचा वाटा खूप मोठा असल्याने शिक्षक दिनाला भारतीय संस्कृतीत अधिक महत्त्व दिले गेले आहे. या दिवसाच्या निमित्ताने, आपण आपल्या जीवनातील सर्व शिक्षकांचे स्मरण करतो आणि त्यांच्या अमूल्य योगदानाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करतो. शिक्षक हे समाजाचे शिल्पकार आहेत आणि विद्यार्थ्यांच्या आयुष्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. शिक्षक फक्त शिक्षण देणारे नाहीत, तर ते विद्यार्थ्यांच्या जीवनात ज्ञानरुपी प्रकाशाची ज्योत पेटवतात. त्यांच्या मार्गदर्शनाने विद्यार्थ्यांची बुद्धिमत्ता, चारित्र्य आणि व्यक्तिमत्त्व घडते आणि ते देशाचे जबाबदार नागरिक बनतात. शिक्षक दिनाच्या निमित्ताने, आपण शिक्षकांच्या अथक प्रयत्नांचा आणि समर्पणाचा सन्मान करतो. शिक्षक दिनाच्या निमित्ताने आजच्या शैक्षणिक स्थितीबाबत हा लेख प्रपंच..

   आजच्या बदलत्या जागतिक परिस्थितीत शिक्षकांची भूमिका अधिक गुंतागुंतीची आणि आव्हानात्मक होत आहे. शिक्षण क्षेत्रात झपाट्याने होत असलेल्या बदलांमुळे शिक्षकांना अनेक नव्या समस्यांचा सामना करावा लागत आहे. तंत्रज्ञानाच्या विकासामुळे शिक्षण क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर बदल झाले आहेत. ऑनलाईन शिक्षण, डिजिटल साधने, व्हर्च्युअल क्लासरूम, आणि ई-लर्निंग प्लॅटफॉर्म्स यांसारख्या गोष्टींनी शिक्षणाच्या पद्धतीमध्ये आमूलाग्र बदल घडवून आणला आहे. यामुळे शिक्षकांना नवीन तंत्रज्ञान शिकणे आणि त्याचा प्रभावीपणे वापर करणे आवश्यक ठरले आहे. परंतु, सर्व शिक्षकांना हे तंत्रज्ञान आत्मसात करणे सोपे असेलच असे नाही. यामुळे त्यांच्यासमोर नवीन आव्हान निर्माण झाले आहे.

    आजकालच्या विद्यार्थ्यांचे वर्तन, मानसिकता, आणि शिकण्याची पद्धत मागील पिढ्यांपेक्षा खूप वेगळी आहे. सोशल मीडियाचा वापर, त्वरित माहिती मिळविण्याची सवय, आणि कमी एकाग्रता हे आजच्या विद्यार्थ्यांचे काही सामान्य लक्षणे आहेत. या परिस्थितीत, शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांच्या मानसिकतेला समजून घेणे आणि त्यांच्या शिकण्याच्या पद्धतीत बदल करण्याची आवश्यकता आहे. विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक उपक्रमांमध्ये गुंतवून ठेवणे आणि शिकण्याची आवड निर्माण करणे हे शिक्षकांसाठी एक मोठे आव्हान बनले आहे.

   शैक्षणिक धोरणांमध्ये वेळोवेळी बदल होत असतात आणि यामुळे शिक्षकांना त्यांच्या शिकवण्याच्या पद्धतीत बदल करावा लागतो. नव्या शैक्षणिक धोरणांनुसार अभ्यासक्रमात बदल, मूल्यांकनाच्या पद्धतीत बदल, आणि अध्यापनाच्या नव्या पद्धती स्वीकारणे आवश्यक आहे. यामुळे शिक्षकांना सातत्याने नवीन ज्ञान आत्मसात करावे लागते आणि तेही विद्यार्थ्यांना समजेल अशा पद्धतीने शिकवावे लागते.

   शिक्षकांवर विद्यार्थ्यांच्या निकालांची जबाबदारी असते. परिणामी, गुणवत्तावाढीसाठी शिक्षकांवर अधिक दबाव येतो. काहीवेळा हा दबाव शिक्षणाच्या गुणवत्ता सुधारण्याऐवजी निकालांवर लक्ष केंद्रित करण्यास कारणीभूत ठरतो. विद्यार्थ्यांच्या संपूर्ण विकासावर लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे असताना, केवळ परीक्षेच्या निकालांवर लक्ष ठेवणे हे शिक्षकांसाठी एक मोठे आव्हान आहे.

    शिक्षण क्षेत्रात सतत होणाऱ्या बदलांमुळे शिक्षकांना सातत्याने प्रशिक्षणाची आवश्यकता असते. नवीन अध्यापन तंत्र, बदलते अभ्यासक्रम, नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर यांसाठी शिक्षकांना प्रशिक्षण दिले जाणे आवश्यक आहे. परंतु, हे प्रशिक्षण मिळवणे आणि त्यानुसार स्वतःला सुधारित करणे हे प्रत्येक शिक्षकासाठी सहजतेने शक्य असे नाही.

    आजकाल वर्गात विद्यार्थ्यांची सामाजिक, आर्थिक, आणि सांस्कृतिक विविधता वाढली आहे. विविध पार्श्वभूमी असलेल्या विद्यार्थ्यांना एकत्रित शिकवताना शिक्षकांना त्यांच्या गरजांनुसार वेगवेगळी शिकवणी पद्धती अवलंबावी लागते. यामुळे शिक्षकांवर मानसिक आणि शारीरिक ताण येतो. सांस्कृतिक भिन्नता आणि भाषिक अडथळ्यांमुळेही शिक्षण प्रक्रियेत आव्हाने येतात.

   पालकांची मुलांच्या शिक्षणाबद्दल जागरूकता वाढली आहे. यामुळे त्यांची शिक्षकांकडून अपेक्षा देखील वाढली आहे. काहीवेळा पालकांचा शिक्षण प्रक्रियेत अधिक हस्तक्षेप होतो, ज्यामुळे शिक्षकांच्या कामावर दबाव येतो. पालकांच्या अपेक्षा पूर्ण करणे आणि विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक गरजा सांभाळणे यातील समतोल राखणे हे शिक्षकांसाठी एक मोठे आव्हान आहे.

  शिक्षकांच्या कामाचा ताण आणि त्यांच्या मानसिक आरोग्याची समस्या एक मोठी चिंता आहे. विद्यार्थ्यांचे भविष्य घडवताना येणारे तणाव, पालकांची अपेक्षा, शैक्षणिक धोरणातील बदल, आणि विविध शैक्षणिक समस्यांमुळे शिक्षकांना मानसिक तणावाचा सामना करावा लागतो. यामुळे शिक्षकांना स्वतःच्या मानसिक आरोग्याची काळजी घेण्यासाठी विशेष प्रयत्न करावे लागतात.

  विविध प्रकारच्या विशेष गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांना समान शिक्षण मिळवण्यासाठी शिक्षकांना विशेष प्रयत्न करावे लागतात. यासाठी विशेष शिक्षण तंत्रज्ञान, समावेशी शिक्षण पद्धती, आणि योग्य साधनांची आवश्यकता असते. मात्र, या सर्व गोष्टींची माहिती आणि प्रशिक्षण मिळवणे हे शिक्षकांसाठी आव्हानात्मक ठरते.

    आजच्या काळात शिक्षकाची भूमिका खूपच बदलली आहे. पारंपारिक शिक्षण पद्धतींमध्ये शिक्षक मुख्यतः ज्ञान देणारा आणि विद्यार्थ्यांच्या प्रश्नांची उत्तरे देणारा होता. परंतु, सध्याच्या बदलत्या युगात शिक्षकांची भूमिका अधिक व्यापक आणि बहुविध प्रकारची झाली आहे. आजच्या शिक्षकांना फक्त ज्ञान देणारा व्यक्ती म्हणून पाहिले जात नाही, तर ते विद्यार्थ्यांचा व्यक्तिमत्त्व घडवणारे, मार्गदर्शक आणि सल्लागार देखील आहेत. शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्व विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत आणि त्यांच्या भावनिक, मानसिक व सामाजिक गरजांवर लक्ष देतात. तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या वापरामुळे शिक्षकांना विविध डिजिटल साधनांचा उपयोग करावा लागतो. ऑनलाइन शिक्षण, ई-लर्निंग प्लॅटफॉर्म्स, आणि शैक्षणिक अॅप्स यांचा वापर करून शिक्षक विद्यार्थ्यांना अधिक प्रभावीपणे शिक्षित करत आहेत.

      शाळा व महाविद्यालयांनी अभ्यासक्रमात बदल करून ते अधिक समकालीन आणि स्पर्धात्मक परीक्षा अनुकूल बनवावे. यामुळे विद्यार्थ्यांना बाह्य कोचिंग क्लासेसची आवश्यकता कमी होईल.शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना त्यांच्या व्यक्तिमत्वानुसार व आवश्यकतानुसार मार्गदर्शन द्यावे. यामध्ये विद्यार्थ्यांची शक्ती आणि कमतरता लक्षात घेऊन अभ्यासाच्या पद्धती ठरविणे समाविष्ट असावे. शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी आधुनिक शिक्षण तंत्रज्ञान, सहभागात्मक शिकवणी व अद्ययावत शिक्षण तंत्रांचा वापर करणे आवश्यक आहे. गुणवत्तापूर्ण शिक्षक व शैक्षणिक साधनांचा वापर करून एक आदर्श शिक्षण वातावरण निर्माण करणे महत्वाचे आहे. हे सर्व उपाय शाळा व महाविद्यालयांच्या गुणवत्तेवर प्रभाव टाकतात आणि कोचिंग क्लासेसची आवश्यकता कमी करु शकतात.

   शिक्षक आता केवळ शैक्षणिक ज्ञान देण्यावर लक्ष केंद्रित करत नाहीत, तर जीवनकौशल्यांवर देखील लक्ष देतात. टीमवर्क, संवाद कौशल्य, आणि समस्या सोडवण्याच्या क्षमता यावर त्यांनी विशेष भर दिला आहे. शिक्षक समाजातील बदलांचे प्रतिबिंब म्हणून कार्य करतात. सामाजिक न्याय, समानता, आणि इतर समाजशास्त्रीय मुद्द्यांवर विद्यार्थ्यांना जागरूक करण्याचे काम ते करत आहेत. या बदलत्या भूमिकांसह शिक्षक आजच्या काळात एक अत्यंत महत्त्वाची भूमिका निभावत आहेत, ज्याचा प्रभाव विद्यार्थींच्या जीवनावर आणि समाजावर होत आहे. .

  आजकाल, विशेषतः १२वीच्या विद्यार्थ्यांसाठी, कोचिंग क्लासेस हे शिक्षण क्षेत्रातील एक प्रचंड चर्चेचे विषय बनले आहेत. या क्लासेसची वाढती लोकप्रियता ही पारंपारिक शालेय शिक्षण पद्धतीतील काहीतरी कमतरता असल्याचा इशारा देते. IIT, NEET, JEE सारख्या स्पर्धात्मक परीक्षांचे वाढलेले महत्त्व आणि विद्यार्थ्यांच्या पालकांच्या उच्च अपेक्षा यामुळे, विद्यार्थी अतिरिक्त शैक्षणिक सहाय्याकडे वळत आहेत. याचाच परिणाम म्हणून कोचिंग क्लासेसची संख्या झपाट्याने वाढली आहे. मात्र, यामुळे विद्यार्थ्यांवर शैक्षणिक आणि आर्थिक दोन्ही बाजूंनी मोठा भार आला आहे. महागडे कोचिंग क्लासेस घेणे ही आता जवळपास अपरिहार्य बाब बनली आहे. यामुळे शालेय शिक्षणाची गुणवत्ता आणि विद्यार्थ्यांच्या एकंदर शैक्षणिक अनुभवावर प्रश्नचिन्ह उभे राहत आहेत. शालेय शिक्षण आणि कोचिंग क्लासेस यांच्यातील असंतुलन विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्यावरही परिणाम करू शकते.

    आजच्या शैक्षणिक परिस्थितीत सरकारकडून काही अत्यंत आवश्यक अशा अपेक्षा आहेत ज्या शिक्षण व्यवस्थेतील गुणवत्ता आणि सर्वसमावेशकता वाढविण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरू शकतात. शिक्षण सर्वांसाठी उपलब्ध व्हावे आणि कुणीही आर्थिक कारणांमुळे शिक्षणापासून वंचित राहू नये यावर सरकारने भर दिला पाहिजे. शिक्षकांची गुणवत्ता आणि अनुभव विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणावर मोठा परिणाम करतात. त्यामुळे सरकारने शिक्षकांच्या प्रशिक्षणासाठी अधिक गुंतवणूक करणे आणि त्यांच्या व्यावसायिक विकासासाठी अधिक संसाधने उपलब्ध करून देणे आवश्यक आहे. अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांच्या दैनंदिन अनुभवांशी जोडलेला असावा, व्यावहारिकता अधिक असावी, आणि विद्यार्थ्यांना २१व्या शतकाच्या गरजांसाठी तयार करणे हवे. यासाठी नवीन अभ्यासक्रम तयार करताना कौशल्य-आधारित शिक्षणावर भर देणे आवश्यक आहे.

   आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर शाळांमध्ये आणि महाविद्यालयांमध्ये वाढवणे आवश्यक आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणात नाविन्य आणता येईल आणि शिक्षकांना अधिक प्रभावी पद्धतीने शिकवता येईल. शाळा-महाविद्यालयांमध्ये विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्यासाठी अधिक प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. मानसिक आरोग्याचे महत्त्व ओळखून, विद्यार्थ्यांसाठी समुपदेशन सेवांची उपलब्धता वाढवावी. शिक्षणाच्या विकासासाठी केंद्र व राज्य सरकारने आपल्या अर्थसंकल्पामध्ये भरीव तरतूद करणे आवश्यक आहे. शिक्षण क्षेत्रात अधिक गुंतवणूक केल्यास शाळा-महाविद्यालयांची पायाभूत सुविधा सुधारली जाऊ शकते आणि विद्यार्थ्यांना उत्कृष्ट शिक्षण मिळू शकते. सरकारने या अपेक्षांना प्राधान्य दिल्यास आपल्या शिक्षण व्यवस्थेत सकारात्मक बदल होऊ शकतो, ज्यामुळे देशाच्या सर्वांगीण विकासाला चालना मिळेल.

प्रा. डॉ. सुभाष राठोड, पुणे 

रयत शिक्षण संस्थेचे, वसंतराव सखाराम सणस ज्युनिअर कॉलेज, वडगाव खूर्द, पुणे - 41